دانشنامه علائی
دانشنامه علائى[۱] تالیف مرحوم شیخ الرئیس ابوعلی سیناست که به زبان فارسی دری نگاشته شده است[۲]و یکى از چند کتاب انگشت شماریست که در قرن چهارم تا اوائل قرن پنجم به زبان شیواى پارسى تألیف شده و باقیمانده است. و مطلقا در زبان پارسى قدیمترین کتابى است که اقسام فلسفه نظرى را در بر دارد، و اکنون هم جز کتاب درّه التاج قطب الدین شیرازى (متوفى بسال ۷۱۰) که بروش فلسفه اشراق نگاشته شده، کتابى چنین جامع بدست نیست.[۳] ابن سینا خود در متن دانشنامه نامى براى این کتاب یاد نکرده است، امّا شاگرد و ندیم وى عبد الواحد محمّد جوزجانى که پس از مرگ شیخ دانشنامه را تدوین کرده است در مقدّمه بخش ریاضى گوید[۴]: «و از بزرگ تصانیف او (ابن سینا) دانش نامه علائى است …»[۵]
این کتاب، در پنج دانش از دانشهای پیشینیان، به گونه ئی مختصر نگاشته شده است. این پنج علم، منطق، طبیعیات، هیئت، موسیقی و متافزیک (علم آنچه بیرون از طبیعت است) هست. گفته شده است که نسخه کامل دانشنامه علائى، پس از کتاب الشفاء مهمترین تصانیف فلسفى شیخ است.[۶]
مصنّف علوم را طبق سلیقه خود بروش شرقى ترتیب داده- و الهیات را بر طبیعیات مقدم داشته است[۷].علم منطق، ترازوی علوم است. طبیعیات نیز ، علم به چیزهایی است که با حس ادراک می شوند و دارای حرکت و تغییر اند. هیأت دانش آسمانها و ستارگان است. علم موسیقی به تعبیر بوعلی ، باز نمودن سبب ساز و ناساز آوازها، و نهادن لحنهاست. اما فلسفه به معنای اخص آن، بخش آخر کتاب است. او روش خود را در این بخش بهره وری از منطق معرفی می کند.
کتاب دانشنامه علائى از نظر کمیّت- و حجم بتالیف دیگر همین مؤلف موسوم بکتاب النجاه نزدیک- و اندکى از آن بزرگتر است، لذا شاگرد مصنف در آغاز علم هندسه از همین کتاب: دانشنامه علائى را به بزرگى وصف کرده است. البته از هفت علم مسطور در نسخههاى کامل دانشنامه، فقط سه بخش اوّل- یعنى منطق، الهى و طبیعى- بقلم خود شیخ است و بقیّه را پس از مرگ وى، خواجه عبد الواحد محمّد جوزجانى فراهم آورده است.
خطبه کتاب، به نام عضد الدین علاء الدوله ابو جعفر محمد بن دشمنزیار است [۸]. شهمردان بن ابى الخیر در نزهت نامه علائى، می گوید[۹]:«و شنیدم که خداوند ماضى علاء الدّوله قدّس اللّه روحه- و بقاء دولت خداوند باد جاودانه پاینده و باقى باد!- خواجه رئیس بو على سینا را گفت: «اگر علوم اوایل بعبارت پارسى بودى، من توانستمى دانستن.» و بدین سبب بحکم فرمان دانشنامه علائى ساخت، و چون بپرداخت و عرضه کرد، از آن هیچ در نتوانست یافتن.» این گزارش از شهمردان، خود می تواند دلیل بر درسی بودن کتاب باشد. به علاوه اینکه این کتاب مختصر نگاشته شده است.
[۱] در این بخش از خطبه ی مرحوم بوعلی بر کتاب،استفاده شده است .
[۲] خطبه شیخ
[۳] طبیعیات دانشنامه علائى، مقدمه مصحح، ص: ۵
[۴] دانشنامه علائى. بخش منطق مصحح آقاى مشکاه ص ۱- ۲.
[۵] الهیات دانشنامه علائى مقدمه 1 نام کتاب ….. ص : ۱
[۶] طبیعیات دانشنامه علائى مقدمه مصحح 3 دیباچه
[۷] طبیعیات دانشنامه علائى مقدمه مصحح 3 و۴ دیباچه
[۸] خطبه شیخ
[۹] نسخه کتابخانه مجلس شوراى ملى ص ۱۴.